بزرگنمايي:

نسیم گیلان - ایسنا / تالاب انزلی، یکی از مهم‌ترین زیست‌بوم‌های آبی ایران، این روزها با چالش‌های متعددی از جمله گسترش بی‌رویه گونه‌های مهاجم و افزایش رسوبات دست‌وپنجه نرم می‌کند.
این تهدیدات نه‌تنها اکوسیستم منحصر به فرد تالاب را در معرض خطر قرار داده بلکه زندگی جوامع محلی وابسته به آن را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست از مهم‌ترین چالش‌های اکولوژیک این تالاب می‌گوید.
ریحانه پرهیزگار درباره وضعیت تالاب انزلی و چالش‌های اساسی آن از منظر اکولوژیک اظهار کرد: مهم‌ترین چالش تالاب انزلی از دیدگاه اکولوژیک، وجود گونه‌های مهاجم و گسترش بی رویه آن‌هاست.
سنبل آبی؛ مهم‌ترین گونه مهاجم تالاب انزلی
او ادامه داد: یکی از مهم‌ترین معضلات تالاب انزلی پراکنش بیش از حد گونه گیاهی غیربومی و مهاجم سنبل آبی است. بر اساس بررسی‌های میدانی همکاران محیط زیست استان گیلان، سنبل آبی به‌طور میانگین حدود 4000 هکتار از عرصه تالاب انزلی را درگیر کرده است.
رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به شناسایی سایر گونه‌های مهاجم در تالاب انزلی گفت: گونه‌های مهاجم دیگری نیز از رده ماهیان در این تالاب شناسایی شده‌اند همچنین احتمال حضور گونه‌های غیر بومی دیگر نیز در تالاب انزلی بسیار بالاست. با این حال به دلیل رشد و پراکنش بی‌رویه گونه مهاجم سنبل آبی و ایجاد اختلال در وضعیت زیست‌محیطی تالاب و تأثیرگذاری آن بر شبکه غذایی، توجه ویژه‌ای به کنترل و مدیریت این گونه معطوف شده است.
او افزود: به‌طور همزمان با همکاری مرکز تحقیقات آبزی‌پروری استان گیلان و اداره کل شیلات استان گیلان برای مقابله با گونه‌های غیربومی و مهاجم ماهیان نیز برنامه‌های کنترلی در حال اجراست. این برنامه‌ها ابتدا درقالب برنامه‌های تحقیقاتی سپس به‌صورت اقدامات اجرایی پیگیری و اجرا خواهند شد.
پرهیزگار ادامه داد: در چارچوب کارگروه حفاظت از اکوسیستم تالاب انزلی - که زیر نظر استانداری گیلان فعالیت می‌کند - مقرر شده است که اداره کل شیلات استان از رهاسازی گونه‌های غیر بومی در این تالاب خودداری کند.
تأثیر افزایش رسوبات بر اکوسیستم تالاب
او همچنین درباره سایر چالش‌های تالاب انزلی گفت: یکی دیگر از مهم‌ترین معضلات این تالاب، افزایش بیش از حد حجم رسوبات و کاهش عمق آب است. بر اساس پایش‌های میدانی صورت گرفته، تنها بخش‌هایی از غرب تالاب از عمق مناسبی برخوردار است و سایر بخش‌ه یک تالاب از رسوب پر شده است. این موضوع به‌حدی جدی است که تردد قایق‌های گردشگری و صیادی در این مناطق تقریباً غیرممکن شده است. در این بخش‌ها عمق آب از بین رفته و گل‌ولای جایگزین شده است.
اجرای برنامه‌های مدیریت رسوبات و حفاظت از اکوسیستم تالاب
رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست به برنامه‌هایی برای مدیریت و کاهش رسوبات تالاب انزلی اشاره کرد و گفت: ستاد ملی هماهنگی و مدیریت تالاب‌های کشور زیر نظر معاون اول رئیس‌جمهوری فعالیت می‌کند. یکی از دستور کارهای اصلی این ستاد از ابتدا رسیدگی به وضعیت تالاب انزلی بوده است. در جلسات دوره اول فعالیت ستاد، زیر نظر معاون اول وقت - اسحاق جهانگیری - طرح جامع 7 ساله‌ای برای تالاب انزلی به تصویب رسید که بخش اعظم آن بر کنترل رسوبات از بالادست و مدیریت پسماند و فاضلاب در حوزه آبخیز تالاب انزلی متمرکز است.
او درباره تأثیر رسوبات بر اکوسیستم تالاب انزلی گفت: رسوبات بستر تالاب‌ها به عنوان یکی از اجزای اصلی اکوسیستم هر تالاب، تاثیرات مهمی بر کارکردهای اکوسیستم دارند. تالاب انزلی به عنوان یک زیست بوم آبی-خشکی از رسوبات به عنوان بستر مناسبی برای رشد گیاهان آبزی و حفظ تنوع زیستی خود بهره می‌برد. رسوبات با تشکیل محیط های مرطوب و غنی از مواد آلی و تامین دمای مناسب، به نگهداری تخم پرندگان آبزی و ماهیان تالاب کمک می‌کند. رسوبات همچنین ذرات معلق، آلاینده‌ها و مواد مغذی را مانند یک مخزن جذب و نقش مهمی در کاهش آلودگی‌های تالاب ناشی از فعالیت های کشاورزی و صنعتی ایفا می کنند. در عین حال با توجه به عمق بسیار زیاد رسوبات در تالاب انزلی و حجم بسیار بالای آلودگی‌های وارده به این تالاب، مواد شیمیایی نظیر فلزات سنگین، آفت‌کش‌ها، سموم کشاورزی و فاضلاب‌های صنعتی در رسوبات انباشته می‌شوند. این آلاینده‌ها می‌توانند وارد زنجیره غذایی و به جانوران و حتی انسان‌ها منتقل شوند. تجمع این مواد به تدریج کیفیت آب را کاهش می‌دهد و به سلامت موجودات زنده آسیب می‌زند.
او افزود: با توجه به اینکه رسوبات بیش از حد و بیش از ظرفیت طبیعی در تالاب انزلی انباشته شده‌اند، می‌توانند باعث کاهش ظرفیت اکسیژن در آب شوند. این وضعیت منجر به کاهش میزان اکسیژن محلول در آب می شود که به شدت روی موجودات آبزی مانند ماهیان و دیگر آبزیان تاثیر منفی می‌گذارد. کاهش اکسیژن می‌تواند باعث مرگ و میر موجودات و در نهایت کاهش تنوع زیستی در تالاب شود.
کاهش عمق آب؛ معضلی برای تنوع زیستی و گردشگری
به گفته پرهیزگار انباشت رسوبات در تالاب انزلی به تدریج عمق تالاب را کاهش می‌دهد و در طول زمان، مسیر جریان آب را تغییر داده است. این امر باعث تغییرات در زیستگاه‌ها، کاهش تنوع زیستی و حتی خشک شدن برخی مناطق تالاب شده است.
پیامدهای زیست‌محیطی تجمع آلاینده‌ها در رسوبات
او در ادامه اظهار کرد: رسوبات انزلی با توجه به اینکه حاوی مواد مغذی مانند نیتروژن و فسفر هستند با تشدید پدیده تغذیه گرایی یا Eutrophication منجر به افزایش رشد گیاهان و جلبک‌ها در تالاب می‌شوند. این رشد بی‌رویه می‌تواند مانع از عبور نور به اعماق تالاب شود و بر فرآیندهای بیولوژیکی در لایه‌های زیرین آب تأثیر سوء بگذارد.
رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: افزایش حجم رسوبات بیش از ظرفیت طبیعی تالاب انزلی، به‌طور کلی منجر به تضعیف عملکرد اکوسیستم تالاب شده است و اگر به‌طور مناسب مدیریت نشود، تهدیدی جدی برای حیات تالاب انزلی خواهد بود.
رابطه میان کاهش عمق تالاب و گسترش گونه‌های مهاجم
پرهیزگار تأکید کرد: از دیدگاه اکولوژیک، یکی از دلایل درگیری دوره‌ای تالاب انزلی با گونه‌های مهاجم، افزایش بیش از حد رسوبات و کاهش عمق تالاب است که موجب ایجاد بستر مناسب برای استقرار و گسترش گونه‌های مهاجم می‌شود. برخی متخصصان معتقدند که اگر تالاب انزلی از عمق کافی برخوردار بود، گیاه مهاجم سنبل آبی تا این حد رشد نمی‌کرد و گسترش نمی‌یافت.
اقدامات کنترلی برای مقابله با سنبل آبی از 1394 تاکنون
رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست درباره اقدامات انجام‌شده برای کنترل گونه مهاجم سنبل آبی در تالاب انزلی گفت: اقدامات عملی در این زمینه از سال 1394 آغاز شد؛ زمانی که وجود این گونه مهاجم به‌طور جدی گزارش شد. در پی این گزارش، مطالعات پایه‌ای توسط پژوهشکده آبزی‌پروری استان گیلان انجام شد. این مرکز اولین تحقیقات در زمینه مقابله با سنبل آبی را انجام داد و تجربیات سایر کشورهایی که با گسترش این گونه در پهنه‌های آبی خود مواجه بودند را جمع‌آوری کرد.
بررسی روش‌های مکانیکی و دستی برای مبارزه با سنبل آبی
او ادامه داد: در این مطالعه روش مقابله مکانیکی به‌عنوان راهکار اصلی کنترل سنبل آبی مطرح شد البته موضوع کنترل شیمیایی نیز بررسی شد، اما از آن‌جا که تالاب یک اکوسیستم زنده است، نمی‌توان بدون مطالعات دقیق از سموم و علف‌کش‌ها در تالاب انزلی استفاده کرد بنابراین بر اساس نتایج تحقیقات انجام‌شده، تمرکز اصلی بر مبارزه مکانیکی قرار گرفت.
پرهیزگار افزود: از سال 1394 به بعد، با توجه به بودجه‌های تخصیص‌یافته از سوی سازمان حفاظت محیط زیست و منابع استانی، اقدامات متعددی برای جمع‌آوری این گونه مهاجم انجام شده است. از آن‌جا که راهکار فعلی برای مقابله با سنبل آبی مبتنی بر روش‌های مکانیکی است، مسائل لجستیکی مانند تأمین دستگاه دروگر و قایق، انتقال گیاهان جمع‌آوری‌شده به ساحل و دپوی آن‌ها مطرح است که همگی نیازمند امکانات و ساماندهی مناسب هستند. با توجه به ظرفیت‌های اداره کل محیط زیست استان گیلان، عملیات جمع‌آوری و مقابله مکانیکی هر ساله انجام می‌شود.
او درباره روش‌های مبارزه با سنبل آبی در تالاب انزلی گفت: مبارزه مکانیکی شامل جمع‌آوری گیاهان از سطح تالاب است. اگر این عملیات در فصل زمستان و قبل از شروع زمان رویش مجدد و گلدهی گیاه انجام شود، می‌تواند تاثیر مناسبی بر کنترل این گونه مهاجم بگذارد.
رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: بخشی از عملیات جمع‌آوری سنبل آبی به‌صورت دستی و با همکاری صیادان و قایقرانان محلی انجام می‌شود. در این روش، گیاه به‌صورت دستی جمع‌آوری سپس با قایق به بیرون از تالاب منتقل می‌شود.
پرهیزگار افزود: بخش دیگر عملیات جمع آوری، به‌صورت غیر دستی و با استفاده از دو دستگاه دروگر انجام می‌شود که توسط اداره کل محیط زیست استان گیلان تهیه شده‌اند. یکی از این دستگاه‌ها ساخت کشور کانادا و دستگاه دیگر توسط یک مخترع ایرانی بومی‌سازی شده است.
رئیس گروه اکولوژی تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست در خصوص نحوه ورود گونه مهاجم سنبل آبی به تالاب انزلی گفت: منشأ اولیه ورود سنبل آبی به تالاب انزلی به‌صورت قطعی مشخص نیست. 
او با بیان اینکه منشأ بسیاری از معضلات زیست‌محیطی تالاب‌ها خارج از محدوده تالاب است، توضیح داد: تالاب‌ها در پایین‌دست حوزه‌های آبخیز قرار دارند و اثرات سوء تمام اتفاقات و تغییرات محیطی خارج از پهنه تالاب، در نهایت در اکوسیستم تالاب نمایان می‌شود.
پرهیزگار همچنین گفت: همکاران ما در اداره کل محیط زیست استان گیلان معتقدند که دلیل حضور سنبل آبی در تالاب انزلی، می تواند مراکز تحقیقات سازمان جهاد کشاورزی باشد. این سازمان دارای مراکزی است که گونه‌های گیاهی را برای تحقیقات یا کشت و پرورش در قرنطینه نگه‌داری می‌کند.
بر اساس بررسی‌های اولیه، احتمال می‌رود که بذر این گیاه مهاجم یا خود گیاه در قرنطینه جهاد کشاورزی قرار داشته و به هر ترتیب از قرنطینه خارج شده و به پهنه‌های آبی راه یافته باشد البته این موضوع به‌طور قطع اثبات نشده است.
استفاده از تجربه‌های بین‌المللی در مدیریت بحران تالاب‌ها
او ادامه داد: طی چند ماه اخیر، به‌صورت متمرکز و جدی برای کنترل سنبل آبی اقدامات گسترده‌ای انجام داده‌ایم همچنین مکاتباتی با کمیته مشورتی علمی-فنی کنوانسیون رامسر صورت گرفته است و منتظر دریافت پاسخ هستیم.
پرهیزگار در پایان در خصوص استفاده از تجربه‌های بین‌المللی نیز گفت: تجربیات کشورهایی مانند آفریقای جنوبی و استرالیا در زمینه مقابله با گونه‌های مهاجم مورد مطالعه قرار گرفته است تا بتوانیم از تجربیات بین‌المللی در مدیریت و کنترل گونه مهاجم سنبل آبی بهره‌مند شویم.