بزرگنمايي:

نسیم گیلان - آفتاب‌‌نیوز :
شاید تا چند سال پیش تصوری از اینکه زمین زیر پایمان خالی شود نداشتیم، با اطمینان کامل پا بر روی خاکی می‌گذاشتیم که برایمان بسیار ارزشمند است، هیچ گاه فکر نمی‌کردیم که زمین دهن باز کند و هر آنچه که بررویش سنگینی می‌کند و سربار است را ببلعد، این صحنه‌ها را در فیلم‌ها زیاد دیده بودیم؛ وقوع آنرا در دنیای واقعی متصور نبودیم، اما امروزه وقوع تمام آن صحنه‌ها را در دنیای امروزی به چشم می‌بینیم، زمین فرو می‌رود و هرآنچه هست را با خود به زیر می‌کشد، این پدیده فرونشست زمین است که مانند هر چالش دیگری جزو دستاورد‌های انسان در قبال طبیعت است.
ایران کشوری خشک و نیمه خشک، سرزمینی کم بارش و دارای بیابان‌های وسیع است، میانگین بارش ایران حدود 230 میلیمتر یعنی تقریباً یک سوم میانگین بارش جهانی است، این در حالیست که میزان مصرف آب در کشور نسبت به متوسط جهانی بسیار بالاتر است، بر اساس آمار‌ها متوسط سرانه مصرف آب در جهان 150 لیتر به ازای هر نفر در شبانه‌روز است، اما این عدد در ایران بیش از 200 لیتر است.
همچنین میزان آب قابل استحصال در کشور حدود 130 میلیارد متر مکعب است که سالانه بیشتر از این میزان برداشت می‌شود یعنی حدود 6 تا 7 میلیارد متر مکعب بیشتر از ظرفیت منابع آب قابل استحصال برداشت می‌کنیم در حالی که کارشناسان معتقدند باید حداقل 50 میلیارد متر مکعب از این رقم را استفاده نکنیم و بگذاریم در سفره‌های آب‌های زیر زمینی ذخیره بماند، اما ما با نحوه نادرست مصرف برای مدت پنج دهه ذخیره هزار سال منابع آبی را پیش‌خور کردیم، حال وضعیت زمانی بدتر می‌شود که بارندگی هم سال به سال کم و کمتر می‌شود به طوری که چند سالیست کشور با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند. تالاب‌ها تشنه و رودخانه‌ها خشک شده‌اند.
چندی پیش وزارت نیرو اعلام کرده بود که در سال زراعی جاری نزولات جوی به صورت میانگین در کشور 41 درصد نسبت به بلند مدت خود کاهش یافته که این کاهش در استان مرکزی حدود 57 درصد و 16 درصد از میانگین کشوری بالاتر است، کاهش نزولات جوی و کمبود منابع آب هم اکنون نقاط مختلفی از 22 استان کشور را با مشکل مواجه کرده است، این یعنی اینکه باید منابع آب را مدیریت و داشته‌های خود را حفظ کنیم، اما بروز برخی پدیده‌ها مانند فرونشست زمین نشان می‌دهد که در این زمینه موفق نبودیم به طوری که حدود 600 دشت کشور در معرض فرونشست قرار دارد، علت هم برداشت بی رویه از منابع آبی زیر زمینی است که باعث می‌شود زیر پای زمین خالی شود.
بر اساس استاندارد جهانی اگر میزان فرونشست زمین از 4 میلیمتر در سال بیشتر باشد باید شرایطی بحرانی اعلام کنند در حالی که سالانه در تهران 36 سانتیمتر، فارس 54 سانتمیتر، خراسان 25 و اصفهان 23 سانتیمتر فرونشست زمین داریم، حتی به صورت نقطه‌ای در جنوب غرب تهران در دشت شهریار تا 36 سانتیمتر فرونشست زمین گزارش شده است. البته میزان فرونشست به نسبت شرایط جغرافیایی منطقه اهمیت پیدا می‌کند گاهی در نقطه‌ای که مستحدثات مهم برپا باشد فرو رفتن زمین حتی تا نیم سانت هم خطرناک است.
معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست گفته بود که فرونشست زمین یک اَبَرچالش است به طوری که ٣٨٠ شهر و ٩ هزار و ٢٠٠ روستا در کشور در معرض فرونشست زمین قرار دارند، همچنین نرخ فرونشست در ١٨ استان ١٠ سانتیمتر در سال گزارش شده است.
شینا انصاری افزود: بر اساس این آمار، ١٨5 هزار کیلومتر مربع یعنی معادل ١١ درصد از خاک کشور در معرض فرونشست قرار دارد؛ همه نهاد‌ها باید به فرونشست به عنوان ابرچالش نگاه کنند و در کنار هم در صدد کاهش و کند شدن آهنگ آن برآییم.
کارشناس حوزه منابع آب درباره دلایل و راهکار‌های کاهش فرونشست زمین گفت: نگاه من به پدیده فرونشست از زاویه منابع آب است که می‌توان از زوایای مختلف از جمله بحث‌های سازه‌ای، ژئوتکنیکی، پایش و رصد زمین به موضوع نگاه کرد.
عباسعلی قزل سفلی درباره اینکه چرا با پدیده فرونشست مواجه هستیم اظهار داشت: فرونشست زمین آن چیزی که به عنوان ابرچالش مطرح است می‌تواند اشکال مختلف داشته باشد، فرض کنید یک قناتی از زیر یک شهر عبور کرده و دچار ریزش شده است در این صورت یک بخشی از خیابان فرو می‌رود و فروچاله ایجاد می‌شود این فرونشست نیست بلکه یک امر موضعی است.
وی ادامه داد:، اما آن پدیده‌ای که به عنوان فرونشست کشور را دچار چالش کرده و گستره آن منهای یک استان آنهم استان گیلان را فراگرفته موضوعی است که به اضافه برداشت از سفره‌های آب‌های زیر زمینی یا آبخوان‌ها بر می‌گردد که بیشتر دشت‌ها و استان‌های کشور را با شدت‌های مختلف درگیر کرده است.
وی اظهار داشت: عمده دشت‌های کشور آبرفتی و دانه‌ای هستند که آب لابلای فضا‌های خالی خاک جمع می‌شود وقتی که فشار بر خاک با سربار‌هایی مانند ساختمان سازی‌ها زیاد می‌شود و از طرف دیگر سطح آب زیرزمینی پایین می‌رود، در این شرایط فشار بر خاک زیاد شده و در نهایت آن بخش از زمین فرو می‌رود، در واقع وزن سربار بر دوش 2 مولفه آب و ذرات خاک می‌افتد، یعنی وقتی سطح آب زیر زمینی پایین می‌رود یکی از این مولفه‌ها یعنی آب حذف می‌شود و تمام تنش و فشار به ذرات خاک وارد می‌شود این افزایش تنش خاک موجب جابجایی و فشرده شدن توده خاک می‌شود که محصول آن فرونشست زمین است.
دانشیار گروه عمران دانشگاه آزاد اسلامی گفت: تمام این فرایند را در دشت‌های مختلف کشور از جمله دشت کبودرآهنگ، شهریار، کاشمر، ماهی دشت کرمانشاه، مشهد، شیراز، اصفهان و تهران تجربه کرده‌ایم که در برخی دشت‌ها به مرحله بسیار خطرناکی رسیده است به طوری که به مرور به تاسیسات شهری، مستحدثات، زیربناها، نیروگاه‌ها و سازه‌های تاریخی می‌رسد، مکانیزیم فرونشست فزاینده و پیش رونده است و در صورت بروز برای آن بخش از کشور چالش ایجاد می‌کند.
وی توضیح داد: مثلا بحرانی مانند زلزله زمانی که رخ می‌دهد همه چیز را در چند ثانیه زیر و رو می‌کند، اما بحرانی مانند فرونشست زمین پیش‌روند و فزاینده است و به مرور آسیب می‌زند یعنی شرایط سال بعد بدتر از امسال می‌شود در واقع اوضاع سال به سال بدتر می‌شود، این در حالیست که فرونشست قابل درمان نیست فقط باید از وقوع آن پیشگیری کرد، هیچ فرونشستی قابل برگشت نیست بنابراین باید در یک مقیاس ملی فرونشست را یک امر اضطرار ملی تلقی کنیم و تمام دستگاه‌ها با تصویب و تایید بالاترین مراجع به این مساله ورود کنند حتی اعتقاد دارم که شخص رهبری باید به این مساله ورود و آنرا به عنوان فرمان ملی اعلام کنند.
قزل سفلی درباره علت بروز پدیده فرونشست زمین گفت: علت خیلی روشن است، در کشور ما تقریبا یک سوم منابع آب‌های تجدیدپذیر آب‌های زیرزمینی و دو سوم آب‌های سطحی است، آب زیرزمینی به علت سهولت در برداشت و اثراتی که نوسانات بارش بر آن دارد، در دسترس‌تر است، به عنوان مثال می‌خواهید از یک رودخانه به عنوان آب سطحی برداشت کنید، اما می‌بینید که خشک است، اما همان سال خشک از منابع آبی زیرزمینی با پمپاژ بیشتر برداشت می‌کنید، این رفتار مانند این است که حقوق فرد را واریز نکردند، اما انتهای حسابش پولی است که آنرا خالی می‌کند، کشور هم اینجوری شده به واسطه وجود چاه‌های مجاز و غیر مجاز فراوان، آب زیر زمینی را به وفور برداشت می‌کنیم.
وی ادامه داد: آب‌های زیر زمینی بخشنده‌تر از آب‌های سطحی هستند، این خصوصیات باعث شده که به منابع زیرزمینی دست درازی کنیم، البته یک بخشی طبیعی است، چون وقتی جمعیت زیاد می‌شود نیاز به آب شرب هم بیشتر می‌شود، مهمتر از این نیاز به آب کشاورزی افزایش می‌یابد که موجب شد مجموعه‌ای از چاه‌های مجاز و غیر مجاز در این سال‌ها رشد کند و باعث شده به طور متوسط در سال تا 10 میلیارد متر مکعب از سفره‌های زیر زمینی اضافه برداشت صورت گیرد، حالا ممکن است این رقم در دشت مشهد 100 میلیون متر مکعب یا دشت دیگر 20 میلیون متر مکعب باشد، معمولا میزان آب مشخصی وارد سفره‌های زیر زمینی می‌شود که عمدتا از چاه‌ها با کمک پمپاژ آنرا خارج می‌کنیم زمانی که برداشت از داشته‌ها بیشتر باشد بیلان منفی می‌شود که در این صورت مشکل به وجود می‌آید.
کارشناس حوزه منابع آب با اشاره به دشت‌های ممنوعه، ممنوعه بحرانی و بحرانی گفت: برداشت بی رویه موجب پایین رفتن سطح آب زیر زمینی می‌شود، دشت‌ها و مناطقی در کشور داریم که در 30 سال گذشته 60 متر تا 100 متر سطح آب آنها پایین رفته و این بستری ایجاد کرده برای امر مهم و چالش بزرگی به نام فرونشست دشت‌ها که آنها را به دشت‌های ممنوعه، ممنوعه بحرانی و بحرانی تقسیم کرده است.
وی افزود: به عنوان مثال هنوز امید وجود دارد که دریاچه ارومیه احیا شود و با وارد کردن آب به آن تراز آن بالا برود، اما فرونشست یک پدیده غیر قابل بازگشت است از این رو یک امر بسیار بحرانی و فوق بحرانی تلقی می‌شود که در ابعاد وسیع به یک چالش حتی امنیتی و توسعه‌ای برای کشور تبدیل خواهد شد.
قزل سفلی گفت: اگر آب به دشت دارای فرونشست تزریق شود باز هم برنمی گردد، چون آن آبخوان مرده است، خاک متراکم شده و دیگر آبی جذب نمی‌کند در این شرایط قابلیت جذب خاک از بین می‌رود، مثلا وقتی در اصفهان فرونشست به یک سازه تاریخی آسیب می‌زند و شکاف ایجاد می‌کند این یعنی اینکه دیگر فرونشست آسیبش را زده، کاری نمی‌شود کرد دیگر آن سازه از دست رفته، آیا می‌شود سازه دیگری را جایگزین آن سازه تاریخی کرد؟
وی تاکید کرد: فرونشست یک بحران فزاینده و پیش رونده است که به مرور آسیب وارد می‌کند که متاسفانه قابل بازگشت هم نیست از این رو باید در یک مقیاس ملی فرونشست را یک امر اضطرار ملی تلقی کنیم و تمام دستگاه‌ها با تصویب و تایید بالاترین مراجع به این مساله ورود کنند، باید از برداشت بی رویه آب به سمت الگو‌های مدیریت صحیح مصرف حرکت کنیم، سهم آب کشاورزی کم شود به صورتی که بتوانیم محصول را با آب کمتری برداشت کنیم، نزدیک به 80 میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزی مصرف می‌شود این در حالیست که حدود 25 درصد از تولیدات کشاورزی به علت فرآوری نادرست و سیستم عرضه ضعیف از بین می‌رود، این یعنی 10 تا 15 میلیارد متر مکعب آب را دور ریخته‌ایم بنابراین مدیریت مصرف آب در این بخش از اهمیت زیادی برخوردار است.
دانشیار گروه عمران دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: باید در بخش کشاورزی و نحوه مصرف آب انقلابی ایجاد کنیم، این می‌تواند یک کلید واژه برای بحث مهار ابر چالش فزاینده فرونشست زمین باشد، با اجرای آن می‌توان به مرور منحنی تند و بسیار خطرناک فرونشست را ملایم و کم کم منفی کرد.
وی گفت: باید کارکرد دشت‌ها به تعادل برسد و اضافه برداشت ممنوع شود، باید برداشت در دشت‌ها را با قید اولویت آنهم نه به صورت یک برنامه 5 یا 10 ساله بلکه همین امسال متعادل کنیم، چون زمان را از دست داده‌ایم، باید در مدت یک سال با یک فرمان اضطراری ملی دشت‌ها را به تعادل برسانیم، این مهمترین امر است در کنار این هم می‌توان کار‌های دیگری مانند مطالعات علمی و دقیق، استفاده از رویکرد‌های امروزی، استفاده از دستاورد‌های به روز مانند هوش مصنوعی، تعیین بیلان‌های آنلاین را انجام داد، یعنی باید برای بیش از 600 دشتی که در کشور وجود دارد، داشته‌ها و میزان مصرف برآورد شود، یعنی بدانیم چقدر آب وجود دارد و بر اساس همان میزان مصرف خود را تنظیم کنیم.
وی ادامه داد: مقابله با چاه‌های غیر مجاز هم در کاهش سرعت فرونشست بسیار موثر است متاسفانه یک سالی تمام چاه‌های غیر مجاز را مجاز کردند که کار درستی نبود، همچنین نصب کنتور بر روی چاه‌ها هم باید جدی گرفته شود، باید حسابداری آب را در کشور تقویت کنیم اگر این کار صورت نگیرد نمی‌توانیم در بخش آب درست حساب و کتاب کنیم در غیر این صورت دخل و خرج آب نمی‌تواند درست باشد.
قزل سفلی تصریح کرد: البته اگر تمام این اقدامات را هم انجام دهیم دیگر دشت‌هایی که دچار فرونشست شدند بر نمی‌گردند، فقط می‌توانیم جلوی پیشرفت این پدیده را بگیریم البته آنهم با تاخیر، یعنی اگر امروز هم اقدام کنیم آن دشتی که دچار تحولات ژئوتکنیکی شده و تنش‌های خاک آن تغییر کرده، امری نیست که به محض اقدام متوقف شود، می‌توان سرعت را کم و در جایی به صفر رساند بعد می‌توان این پدیده را کنترل کرد تا بیشتر از این نشود.
وی درباره نرخ فرونشست در کشور گفت: نرخ فرونشست در دشت‌ها متفاوت است، مثلا در دشت مشهد تا 16 سانت فرونشست گزارش شده است، این آمار‌ها نمی‌تواند چندان معیار باشد مثلا در جایی حتی یک سانت فرونشست هم می‌تواند خطرناک باشد مانند اصفهان، مشهد و تهران یک سانت هم زیاد است، در واقع به موقعیت جغرافیایی آن منطقه بستگی دارد، اما مساله‌ای که قابل انکار نیست این است که گستره کشور دچار فرونشست شده و این یک امر فوق بحرانی است.
منبع: خبرگزاری ایرنا