نسیم گیلان - زخم های بسیاری طی سالیان متمادی بر پیکره این زیبای آرمیده بر ساحل خزر با آن همه جذابیت و طبیعت زیستی بی نظیر وارد آمده اما کهنه‌ترین آنها حجم سنگین فاضلاب‌های خانگی، صنعتی، زه‌آب کشاورزی و سایر آلاین

بیشتر بخوانید: اخبار روز خبربان
اما فاضلاب معضلی کهنه تر از سایرین است و طبق آمارهای اعلام شده سالانه 300 هزار متر مکعب فاضلاب شهری، 400 هزار متر مکعب فاضلاب کشاورزی و روستایی و روزانه 15 تن زباله وارد تالاب انزلی می‌شود.
همچنین روزانه 380 هزار مترمکعب شیرابه حاصل از زباله های رشت و شهرهای اطراف داخل رودخانه زرجوب و گوهررود ریخته شده و سپس از آنها مستقیم وارد تالاب انزلی می‌شود.
بر اساس آمارهای رسمی و اعلامی از سوی مسئولان، ورود انواع آلاینده ها به تالاب انزلی موجب شده بیش از نیمی از 70 گونه انواع ماهیانی که در تالاب بین‌المللی انزلی زندگی می کردند به حدود 30 گونه برسد.
ورود سموم و کود کشاورزی به تالاب انزلی
ورود انواع سموم و کودهای شیمیایی کشاورزی از شهرستانهای انزلی، رشت، صومعه سرا و خمام به تالاب از دیگر مشکلات تالاب بین المللی انزلی از نگاه کارشناسان امر است.
کشاورزی در حاشیه تالاب موجب می شود حجمی از سموم و کودهای کشاورزی وارد تالاب شود که در نهایت موجب رشد فزاینده گیاهان آبزی غرب تالاب شده و این موضوع میزان رسوبات را در آن قسمت افزایش داده و باعث کاهش عمق آب شده و همچنان می شود.
این کنشکر و فعال حوزه محیط زیست درخصوص فاضلاب‌هایی که به رودخانه های منتهی به تالاب انزلی می ریزند؛ گفت: تالاب بندرانزلی علاوه بر انواع فاضلاب های صنعتی و خانگی آلوده به مواد آلی و زه آب کشاورزی است.
محمد کهنسال اضافه کرد: اطراف تالاب، کلونی های بزرگی از مراکز پرورش دام و طیور قرار دارد و فاضلابی که از فضولات این مراکز به تالاب انزلی وارد می شود بخشی از مواد آلی آلاینده این تالاب را تشکیل می دهد.
وی افزود :همچنین شیرابه های پسماندهای زباله‌های کارخانجات کمپوست خمیران بندرانزلی و سراوان رشت؛ شیرابه شهر و شهرکهای صنعتی رشت، فاضلاب شهرها و روستاهای اطراف تالاب سهم قابل توجهی از آلودگی های آن را به خود اختصاص می‌دهد.
دکترای محیط زیست و عضو هیات علمی دانشگاه هم در گفت و گو با ایرنا اظهار کرد: ورود فاضلاب‌های خانگی و پساب‌های کشاورزی شهرهای اطراف بصورت مستقیم و غیر مستقیم در اصطلاح موجب پرغذایی تالاب می شوند.
عبدالرضا نوفرستی؛ شکوفایی جلبکی در تالاب انزلی و ورود سموم و کودهای شیمیایی و دامی مورد استفاده در بخش کشاورزی و سرریز آن به تالاب را تهدیدی برای این مجموعه اعلام کرد و افزود: رشد بی‌رویه این گیاهان موجب برهم خوردن چرخه اکوسیستم شده و روند خشکی تالاب را تسریع می کند.
وی، روند حاصلخیزی بیش از حد و پرغذایی بر اثر ورود پساب ها، فاضلاب‌ها، رسوب گذاری‌های متعدد از حوزه آبخیزداری بالادست، عدم لایروبی رودخانه‌ها، برداشت شن و ماسه را از معضلات تالاب انزلی خواند که در روند خشک شدن آن موثر است.

شیرابه‌هایی که به تالاب می‌ریزند
روزانه 380 هزار مترمکعب شیرابه حاصل از زباله داخل رودخانه زرجوب و گوهررود ریخته شده و سپس به طور مستقیم وارد تالاب انزلی می‌شود.
کنشگر و فعال محیط زیستی با اشاره به سابقه 50 ساله شهر صنعتی رشت، گفت: این شهر صنعتی فاقد تصفیه خانه فاضلاب است و شیرابه های مراکز تولیدی و صنعتی مستقر در آن وارد رودخانه های زرجوب و گوهر رود شده و سپس به تالاب انزلی می‌ریزند.
کهنسال با اشاره به جمعیت ثابت و سیاری که روزانه در شهرهای رشت و انزلی تردد دارند، اظهار کرد: بخش قابل توجهی از جمعیت استان در شهرهای انزلی و رشت تردد دارند از اینرو حجم فاضلابی که در این 2 شهر تولید می شود بیش از سایر شهرهای استان است که به صورت غیرمستقیم از طریق رودخانه های گوهر رود و زرجوب و بخشی به صورت مستقیم از طریق روگاها وارد تالاب انزلی و بخشی دیگر وارد دریای کاسپین می شود.
وی افزود: به این ترتیب روزانه فاضلاب یک میلیون انسان به این منابع آبی ارزشمند و اکوسیستم های مهم استان می ریزد.
وی تصریح کرد : هر اکوسیستمی ظرفیت خود پالایی دارد و اگر آلودگی از حدی که به آن وارد می شود فراتر رود، فرآیند بیماری و مرگ اکوسیستم رخ می دهد؛ تالاب انزلی نیز از این وضعیت مستثنی نیست.
وی توضیح داد: افزایش جمعیت و ورود فاضلاب به این اکوسیستم، وجود کلونی های بزرگ تولید دام و طیور، ورود حجم قابل توجهی از کود و سموم شیمیایی از طریق زراعت، شالیکاری و غیره، خروج آب باران به دلیل انباشت رسوبات در تالاب، ورود انواع شیرابه های شهر و شهرکهای صنعتی، وجود بیمارستانهای بزرگ استان در حوزه تالاب انزلی قدرت خود پالایی را از این تالاب بین المللی سلب کرده است.
وی افزود : از سوی دیگر رشد بی رویه جمعیت در 40 سال اخیر و مهاجرت ها به شهرهای رشت و انزلی و مهاجرت های روزانه برای کار، آموزش و غیره تالاب انزلی را هر روز آلوده تر می کند و زیست‌مندان موجود در تالاب توان مقابله با این حجم از آلایندگی را ندارند و با آلودگی بیش از حد آب، زیست مندان ضعیف تر نابود شده و چرخه حیات مختل می شود.
و در نهایت انقراض و نابودی برخی از گونه های مختلف ماهی و پرندگان در تالاب انزلی و روگاهای منتهی به دریا را بدنبال دارد.

حجم بسیار بالای مواد آلی موجود در آب تالاب
کنشگر و فعال محیط زیست اظهار کرد: حجم بسیار بالای مواد آلی موجود در آب تالاب سبب رشد بی رویه گیاهان شده و آسیب های بسیاری از جمله تبخیر فزاینده آب و انباشت رسوبات ناشی از خزان این گیاهان در بستر تالاب را رقم می زند، این امر بر هیدرولیک تالاب (حرکت و جریان آب در بستر تالاب) تاثیرات منفی بسیاری دارد.
کهنسال اظهار کرد: با از بین رفتن بخشی از گیاهان و جانوارن تالاب انزلی و اختلال در چرخه حیات تنوع زیستی در تالاب دستخوش تغییر شده و گونه ها به تدریج نابود می شوند. مشکلی که امروز تالاب بین المللی انزلی با آن دست به گریبان است و موجب شده با سرعت بیشتری به سمت نابودی و مرگ حرکت کند.
وی تصریح کرد: تالاب های بین المللی ازجمله تالاب انزلی پذیرای پرندگان مهاجر بسیاری از سراسر دنیا است؛ هنگامی حال تالاب انزلی خوب نباشد پرندگان محل دیگری را برای مهاجرت انتخاب می کنند.
ردپای غفلت مدیران در افزایش معضلات تالاب
بازرس کل استان گیلان در دومین جلسه بررسی معضلات و چالش‌ها و احیاء تالاب بندر انزلی این مجموعه را با ارزش ترین اکوسیستم آبی کشور دانست و افزود: ثبت جهانی تالاب بین المللی بندر انزلی جهان را در احیاء آن دخیل کرده است.
احمد آقایی برگزاری جلسات و نشست‌های مستمر در 2 دهه گذشته در مورد تالاب را در برخی موارد ملال آور عنوان و این پرسش را مطرح کرد چرا که این جلسات تاکنون نتیجه ای نداشته است؟ برخی از این معضلات با دست مسئولان استان هم حل می‌شود در شگفتم که چرا معضلاتی که به راحتی به دست ما حل می‌شود، در این سالها انجام نشده است.
وی تصریح کرد: اعتبار و منابع یک بخش از معضلات تالاب است اما جدیت در انجام کار بر اعتبارات غلبه دارد.
بازرس کل استان افزود:آ مارها نشان می‌دهد سالانه 300 هزار متر مکعب فاضلاب شهری، 400 هزار متر مکعب فاضلاب کشاورزی و روستایی و روزانه 15 تن زباله وارد تالاب می‌شود اگر این آمارها درست باشد همه در به خطر انداختن حیات تالاب دخیل‌اند.
بازرس کل استان با اشاره به اینکه غفلت برخی از مدیران باعث افزایش این معضلات شده است، گفت : اما تلاش‌های مدیران برای تالاب را ارج می نهیم اگر تلاش‌های آنها نبود اوضاع تالاب وخیم تر از این بود.
آقایی با تاکید بر اینکه هر پیشنهادی برای حفظ تالاب ارائه شود باید مورد بررسی قرار گیرد، اظهار کرد : سازمان بازرسی به عنوان عالی ترین دستگاه نظارتی این موضوع را از جنبه ملی پیگیری خواهد کرد البته کار اصلی باید در این استان انجام شود و مدیران در سطح ملی می‌توانند از نظر اعتبار به استان کمک کنند.
بازرس کل گیلان افزایش تراز آبی تالاب را کمک به خودپالایی آن عنوان کرد و گفت : در گذشته کارهای بسیار خوبی برای احیاء تالاب صورت گرفته اما در حد یک مسکن بوده است و امروز باید کار اساسی در مورد تالاب انجام شود.

ضرورت تکمیل پروژه ناتمام و 30 ساله بانک جهانی در رشت و بندرانزلی
کنشکر و فعال حوزه محیط زیست با اشاره به تصویب قانون ایجاد تشکیل آب و فاضلاب در سال 1369؛ این پرسش را مطرح کرد: چرا مسئولان استانی و شهرستانی، مدیران آب و فاضلاب استان و تمام کسانی که از بدو تشکیل شرکت آب و فاضلاب (از اوایل دهه 70 ) در جایگاه‌های مختف عهده دار مسئولیتی بوده اند نسبت به تکمیل پروژه ایجاد فاضلاب مجزا منتهی به تصفیه خانه از سال 72 تا به امروز اقدام موثری نداشته اند؟
وی تاکید کرد: بیش از 30 سال از اجرای این طرح می گذرد و مردم شهرهای رشت و انزلی از یک سیستم کامل جمع آوری و تصفیه فاضلاب بهره مند نیستند؛ اگر زمان اجرای پروژه های فاضلابی 30 ساله در نظر گرفته شود اکنون باید پس از 25 سال بهره برداری؛ دوره پنج ساله بازنگری، انجام اصلاحات و اجرای تاسیسات جدید در شهرها را طی می کردیم.
کهنسال گفت : در سال72 نخستین اقدامات برای ایجاد شبکه فاضلاب آغاز شد اما بی نتیجه ماند و در سال 1383 بندرانزلی میزبان هیاتی از بانک جهانی بود و طبق ادعای مدیر آب و فاضلاب شهر انزلی در آن سالها بخش‌هایی از شهر انزلی دارای شبکه فاضلاب شد و تصفیه خانه نیز 85 درصد پیشرفت فیزیکی داشت.
این فعال حوزه محیط زیست ادامه داد : آن زمان وزارت نیرو درخواستی برای دریافت وام از بانک جهانی در فرودین سال 1384 به شورای اقتصاد ارسال کرد که پس از 14 ماه شورای اقتصاد با این درخواست موافقت کرد.
وی عنوان کرد: با فرض بر اینکه بانک جهانی در سال 85 کار خود را آغاز کرده باشد اکنون با گذشت 19 سال در شهرهای رشت و بندرانزلی باید سامانه ها فاضلاب تکمیل می‌شد درحالی که هم اینک بخشی از شهر تحت پوشش قرار دارد.
وی افزود: با فرض اینکه پسابی که از تصفیه خانه انزلی خارج می شود تصفیه و کنترل شده باشد بخش قابل توجهی از فاضلاب این 2 شهر به رودخانه ها و در نهایت به تالاب انزلی می ریزد.
وی تصریح کرد: یکی از سوالات اصلی که مسئولان باید به آن پاسخ دهند این مهم است که چرا شهرهای انزلی و رشت در کنار شهرهای بابل و ساری (2 شهر شمالی) و اهواز و شیراز (2 کلانشهر)؛ 6 شهر منتخب بانک جهانی برای پرداخت وام بودند؟ چه ویژگی این 2 شهر استان گیلان؛ کارشناسان بانک جهانی را تحت تاثیر قرار داده بود؟
کهنسال تاکید کرد: پاسخ این سوال مباحث محیط زیستی و تاثیری منفی و مخربی است که فاضلاب بر اکوسیستم ارزشمند تالاب انزلی و رودخانه های زرجوب، گوهر رود و دریاچه کاسپین وارد می کند؛ این مهم کارشناسان بانک جهانی را قانع کرد که برای ساماندهی فاضلاب در این 2 شهر و چهار شهر دیگر وام پرداخت کنند.
وی اضافه کرد: حال که به دلایل مختلف بانک جهانی بعد از عمل به بخش قابل توجهی از تعهدات خود از ادامه راه منصرف شده است آیا اولویت در این شهرها تغییر کرده است؟ اگر جواب این سوال منفی است چرا فرمانداران، بخشداران شهرستان ها و استانداران و مدیران آب و فاضلاب طی این دهه ها اقدامات ملی برای اختصاص منابع مالی کافی (جایگزین منابع بانک جهانی) انجام نداده اند؟
کنشگر و فعال محیط زیست تاکید کرد: حال مسئولان یا باید اعتراف کنند بانک جهانی برای انتخاب شهرهای رشت و انزلی مرتکب اشتباه شده است و این شهرها اولویتی نسبت به سایر شهرها ندارند یا بپذیرند تلاش کافی برای احقاق حق عامه مردم این استان، ذینفعان مرتبط با تالاب انزلی و سایر زیست مندان نداشته اند و در اثر کوتاهی و قصور مسئولان حق این مردم ضایع شده است.

هشدار وقوع یک فاجعه
استاندار گیلان همواره در جلسات و سخنرانی ها عنوان می کند اگر مسئولی در زمان تصدی گری مسئولیتش بتواند یک مساله از مسائل استان را حل کند مشکلی باقی نخواهند ماند. در این میان یکی از مهمترین مسائل مورد تاکید هادی حق شناس، حل مساله جلوگیری از ورود فاضلاب به تالاب بین المللی انزلی و رودخانه های زرجوب و گوهر رود و ایجاد و تکمیل تصفیه خانه‌هاست.
او چندی پیش درخصوص ورود انواع فاضلاب‌ها به تالاب انزلی هشدار داده و اعلام کرده بود: اگر برای جلوگیری از ورود فاضلاب به تالاب انزلی چاره اندیشی نشود حتما ظرف 2، سه سال آینده تیتر یک خبرها تَرک شهر از سوی رشتی‌ها و انزلی‌چی‌ها خواهد بود. چون تالاب انزلی از فاضلاب انسانی به مساحت 200 میلیون متر مربع پر می‌شود و فقط با وزش یک نسیم مردم باید گرد و غبارهای ناشی از انواع فاضلاب را استشمام کنند و انواع سرطان شیوع می‌یابد.
حق شناس بخش عمده‌ای از ناترازی‌ها را ناشی از ناترازی در تصمیم گیری‌ها عنوان کرد و افزود: اگر 300 میلیون دلار طی سه سال به استان داده شود می‌توان از یک فاجعه بزرگ پیشگیری کرد اما اگر اعطا نشود دیگر رشت و انزلی وجود نخواهد داشت.
وی ادامه داد: روزانه 380 هزار مترمکعب شیرابه حاصل از زباله داخل رودخانه زرجوب و گوهررود ریخته شده و سپس به طور مستقیم وارد تالاب انزلی می‌شود، میانگین عمق تالاب انزلی 50 سال قبل 10 متر و 30 سال پیش نیز پنج متر بوده است اما اکنون به پنج سانتیمتر رسیده است.
استاندار گیلان تاکید کرد: تالاب انزلی پر از زباله شهروندان رشت، بندرانزلی و صومعه‌سراست و زایش طبیعی ماهیان دریای خزر در این تالاب از بین رفته است. راهکار این مشکل احداث تصفیه خانه فاضلاب در شهر رشت، صومعه سرا و انزلی است که برای احداث تصفیه خانه فاضلاب در این سه شهرستان 300 هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
وی با اشاره به تبعات زیست محیطی و بهداشتی دفن زباله در گیلان با بیان اینکه برای این امر باید دستگاه زباله‌سوز نصب و فعال شود، اضافه کرد: اگر مساله محیط زیست مشکل نخست دولت ها و سازمان های مردم نهاد باشد، به طور قطع این معضلات بر روی هم انباشته نمی‌شود.
دهه فجر سال 1403 در شهرک صنعتی سفیدرود فاز نخست تصفیه‌خانه فاضلاب مرکزی این شهرک به بهره‌برداری رسید و استاندار گیلان در آیین افتتاح آن اظهار کرد: با افتتاح فاز نخست این تصفیه‌خانه 350 مترمکعب پساب شهرک صنعتی تصفیه خواهد شد.
حق شناس اضافه کرد: در صورت تکمیل فاز دوم این تصفیه‌خانه روزانه هزار مترمکعب پساب صنعتی تصفیه خواهد کرد و ظرفیت این تصفیه‌خانه به هزار و 350 مترمکعب می‌رسد و پساب پس از تصفیه به رودخانه های زرجوب و گوهر رود ریخته و از آلودگی این رودخانه‌ها و به تبع آن تالاب کم‌ می‌کند.
استاندار گیلان تصریح کرد: از 70 نوع آبزیان تالاب انزلی 30 نوع به دلیل ورود پساب های صنعتی و خانگی از بین رفته است. احداث تصفیه خانه های فاضلاب بسیار مهمتر از ایجاد واحدهای تولیدی است.
وی تاکید کرد: اجرای طرح‌های فاضلابی بسیار حائز اهمیت بوده و باید در تمام شهرک های صنعتی استان اجرایی شود.
حق شناس ابراز امیدواری کرد: شاهد روزی باشیم که حتی یک مترمکعب پساب تصفیه نشده وارد محیط نشود، زمان بسیار اندک است و به سرعت سپری می شود باید پروژه‌های نیمه تمام مانند ایجاد تصفیه خانه ها شتاب بیشتری گیرد.
استاندار گیلان بهمن ماه سال 1403 نیز در دیدار با نایب رئیس مجلس شورای اسلامی، خواستار همراهی ویژه مجلس در حل مسائل زیست محیطی استان از جمله ساماندهی وضعیت تالاب انزلی و احداث تصفیه خانه فاضلاب شد.
حق شناس خواهان رسیدگی به وضعیت نابسامان تالاب بین‌المللی انزلی و نیز تسریع در روند احداث تصفیه‌خانه فاضلاب در شهرهای گیلان شد.
وی با اشاره به پیشرفت 26 درصدی شبکه فاضلاب گیلان گفت: احداث شبکه فاضلاب برخی از استان‌های کویری رشدی90 درصدی دارد اما پیشرفت پروژه های ساماندهی فاضلاب گیلان با وجود بالا بودن سطح آب های زیرزمینی فقط 26 درصد است که حاکی از عدم برنامه ریزی درست و در نظر گرفتن اولویت هاست.
از 34 شهرک صنعتی استان 14 مورد دارای تصفیه‌خانه فاضلاب هستند، باتوجه به اینکه 50 درصد واحدهای تولیدی و صنعتی استان در شهرک صنعتی سپید رود و شهر صنعتی رشت قرار دارند اگر مشکلات تصفیه خانه فاضلاب این 2 شهرک صنعتی در رشت برطرف شود آلودگی کمتری وارد رودخانه‌های زرجوب، گوهر رود، پیربازار و در نهایت تالاب بین المللی انزلی خواهد شد.
راهکار کنشگران
کاهش تراز آب دریای خزر، رشد بی رویه گیاهان بومی و مهاجم مانند سنبل آبی، جنگل تراشی ها و بی توجهی به آبخیزداری موجب شده رسوبات بیشتری به تالاب انزلی وارد شود.
برای جلوگیری از این مهم باید آبخیزداری، کاهش فشار به مراتع، بکارگیری تکنیک های مهندسی رودخانه ای، جلوگیری از برداشت شن و ماسه در حوزه تالاب، کنترل و مدیریت پسماند شیرابه ها، کاهش استفاده از سموم و کود شیمیایی، مدیریت فضولات دام و طیور دامداریهای صنعتی، نیمه صنعتی و سنتی و از همه مهمتر مدیریت شیرابه های شهر و شهرکهای صنعتی رشت و انزلی بصورت جدی در دستور کار مسئولان استانی قرار گیرد.
اگر اعتبار مناسب برای اجرای طرح های ساماندهی فاضلاب در شهرهای رشت و بندرانزلی اختصاص یابد و مدیریت درستی اعمال شود امکان آنکه در کوتاه مدت بخش قابل توجهی از این فاضلاب مدیریت شود وجود دارد.