نسیم گیلان - خبرآنلاین / در شب کریسمس، یک فضاپیمای خودمختار از کنار خورشید عبور کرد تا نزدیک‌ترین شیء ساخته‌شده توسط بشر که به خورشید نزدیک شده لقب بگیرد. مأموریت این فضاپیما که کاوشگر خورشیدی پارکر ناساست، کشف اطلاعات بیشتر در مورد خورشید، از جمله چگونگی تأثیر آن بر هوای فضایی در زمین است.
عبور پارکر از نزدیکی خورشید، نقطه عطفی برای بشریت بود که البته بدون دخالت مستقیم انسان رقم خورد؛ چرا که این فضاپیما در حین عبور از کنار خورشید، وظایف از پیش برنامه‌ریزی شده‌اش را بدون هیچ گونه ارتباطی با زمین انجام داد.
در شش دهه اخیر، کاوشگرهای رباتیک متعددی به سراسر منظومه شمسی ارسال شده‌اند و به مقاصدی که دستیابی به آنها برای انسان غیرممکن است، رسیده‌اند. کاوشگر پارکر نیز در طول پرواز 10 روزه‌اش در اطراف خورشید، دمای 1000 درجه سانتیگرادی را تجربه کرد.
اما در دوره‌ای که ظهور هوش مصنوعی پیشرفته جدید سر و صدای زیادی به پا کرده، موفقیت این فضاپیماهای خودمختار، این سؤال را مطرح می‌کند که انسان‌ها چه نقشی در اکتشافات فضایی آینده خواهند داشت و حتی این پرسش شنیده می‌شود که آیا در آینده اصلاً به فضانوردان انسانی نیاز خواهد بود یا خیر.

لرد مارتین ریس، اخترشناس سلطنتی بریتانیا می‌گوید: «ربات‌ها به سرعت در حال توسعه هستند و پرونده فرستادن انسان به فضا هر لحظه ضعیف‌تر می‌شود. به نظرم نباید پول هیچ مالیات‌دهنده‌ای برای فرستادن انسان به فضا استفاده شود. تنها داستان برای ارسال انسان به فضا باید در قالب ماجراجویی و تجربه‌ای متفاوت برای افراد ثروتمند باشد که به صورت خصوصی تأمین مالی شود.»
اندرو کوتس، فیزیکدان دانشگاه کالج لندن هم موافق اوست: «من برای اکتشافات فضایی مهم، ربات‌ها را ترجیح می‌دهم. آن‌ها بسیار فراتر می‌روند و کارهای بیشتری انجام می‌دهند و حتی ارزان‌تر از انسان‌ها هستند. با پیشرفت هوش مصنوعی، ربات‌ها باهوش و باهوش‌تر می‌شوند.»
اما این برای نسل‌های آینده فضانوردان چه معنایی دارد؛ قطعاً برخی اقدامات در فضا تنها از عهده انسان بر می‌آید و ربات‌های هرچند پیشرفته هم قادر به انجام آنها نخواهند بود.

سطح‌نوردها در مقابل انسان
انسان در فضا تنها به دو مقصد رفته: مدار زمین و ماه؛ ولی فضاپیماهای رباتیک از تمامی سیاره‌های منظومه شمسی و بسیاری از سیارک‌ها و دنباله‌دارها بازدید کرده‌اند.
از سال 1961 میلادی، وقتی یوری گاگارین از شوروی به عنوان اولین کاوشگر کیهان شناخته شد تا به امروز، مجموعاً حدود 700 نفر به فضا رفته‌اند که بیشترشان در مدار (دور زمین) یا زیرمدار (پرش‌های عمودی کوتاه به فضا که چند دقیقه طول می‌کشد) بوده است.
دکتر کلی واینرزمیت، زیست‌شناس دانشگاه رایس دراین باره گفته: «پرستیژ، همیشه دلیل حضور انسان در فضا خواهد بود. این روش، راهکاری عالی برای اثبات مؤثر بودن سیستم سیاسی کشور و حیرت‌انگیز بودن آن کشور به نظر می‌رسد.»
اما جدای از میل ذاتی بشر به کاوش یا احساس پرستیژ، انسان‌ها از آزمایش‌ها و تحقیقاتشان در مدار زمین، از جمله در ایستگاه فضایی بین‌المللی، برای پیشرفت علم بهره می‌برند و ربات‌ها با سفر به مکان‌هایی که برای انسان‌ها غیرممکن است و بهره‌گیری از ابزارهایشان برای مطالعه و کاوش جو و سطوح، می‌توانند به این تحقیقات علمی کمک کنند.
دکتر واینرزمیت می‌گوید: «انسان‌ها تطبیق پذیرتر هستند و ما کارها را سریع‌تر از یک ربات انجام می‌دهیم، اما زنده ماندن در فضا واقعاً سخت و پرهزینه است.»

سامانتا هاروی برنده جایزه بوکر سال 2024 این را به شکلی شاعرانه بیان می‌کند: «روبات نیازی به آب، مواد مغذی، دفع وخواب ندارد... هیچ چیزی نمی‌خواهد.»
اما نکات منفی متعددی هم در این راستا وجود دارند. خیلی از ربات‌ها آهسته و روش‌مند هستند؛ مثلاً مریخ نوردها (وسایل نقلیه موتوری کنترل از راه دور) با سرعت تنها 160 متر بر ساعت حرکت می‌کنند.
ایان کرافورد، دانشمند سیاره‌شناسی دانشگاه لندن در این باره گفته: «هوش مصنوعی می‌تواند انسان‌ها را در شطرنج شکست دهد، اما آیا این بدان معناست که آن‌ها می‌توانند انسان‌ها را در کاوش در محیط‌های دیگر نیز شکست دهند؟ بعید می‌دانم که جواب این سؤال را بدانیم.» با این وجود او معتقد است که الگوریتم‌های هوش مصنوعی ممکن است کارآمدتر از قبل، به مریخ نوردها کمک کنند.
دستیاران هوش مصنوعی و ربات‌های انسان‌نما
بهره‌وری از فناوری، فضانوردان را از برخی وظایف خاص آزاد می‌کند و در تقویت سفرهای فضایی انسان مؤثر واقع شده و برای بشر این امکان را فراهم کند تا بر تحقیقات مهم‌تری متمرکز شود.
دکتر کری واگستاف، دانشمند علوم کامپیوتر و سیاره‌شناسی در آمریکا که قبلاً در آزمایشگاه پیشرانه جت ناسا در کالیفرنیا کار می‌کرد، توضیح می‌دهد: «از هوش مصنوعی می‌توان برای خودکارسازی کارهای خسته‌کننده استفاده کرد. در سطح زمین، انسان‌ها خسته شده و تمرکزشان را از دست می‌دهند، اما ماشین‌ها اینطور نیستند.»
چالش اینجاست که نیروی کار زیادی برای به کارگیری سیستم‌هایی مثل مدل‌های زبان بزرگ (LLM) مورد نیاز است تا زبان انسانی را با پردازش داده‌های متنی، درک و تولید کنند. دکتر واگستاف می‌گوید: «ما در نقطه‌ای نیستیم که بتوانیم یک LLM را روی مریخ‌نورد اجرا کنیم. پردازنده‌های مریخ نوردها تقریباً با یک دهم سرعت گوشی هوشمند شما کار می‌کنند؛ یعنی آنها نمی‌توانند با نیازهای بالای اجرای یک LLM مطابقت پیدا کنند.»

ماشین‌های انسان‌نمای پیچیده با بازوها و اندام‌های رباتیک، شکل دیگری از فناوری هستند که می‌توانند وظایف و عملکردهایی اساسی در فضا انجام دهند، به‌ویژه که قادرند تا توانایی‌های فیزیکی انسان را تقلید کنند.
در سال 2013 ، ربات Valkyrie ناسا برای رقابت در یک آزمایش چالشی رباتیک توسط مرکز فضایی جانسون ساخته شد. این ربات با 136 کیلو وزن و حدود 190 سانتی متر قد، بی‌شباهت به یک طوفان جنگ ستارگان نبود، اما این تنها یکی از ماشین‌های شبه‌انسان با توانایی‌های مافوق بشری است. مدت‌ها قبل از ساخت والکری، روبونات ناسا اولین ربات انسان‌نما بود که برای استفاده در فضا طراحی شد و وظایفی را بر عهده گرفت که تا قبل از آن توسط انسان انجام می‌شد.
دست‌های طراحی شده مخصوص آن، به این معنا بود که می‌توانست از همان ابزارهای فضانوردان استفاده کند و کارهای پیچیده و ظریفی مانند گرفتن اشیا یا تکان دادن سوئیچ‌ها را انجام دهد که برای سایر سیستم‌های رباتیک بسیار چالش برانگیز بود.
در سال 2011، مدل بعدی روبونات با شاتل فضایی دیسکاوری به ایستگاه فضایی بین‌المللی فرستاده شد تا برای تعمیر و نگهداری و مونتاژ به کار گرفته شود.

دکتر شان عظیمی، سرپرست تیم رباتیک مرکز فضایی جانسون ناسا می‌گوید: «اگر نیاز به تغییر یک قطعه یا تمیز کردن یک پنل خورشیدی باشد، می‌توانیم این کار را به صورت رباتیک انجام دهیم. ربات‌ها راهی برای ایمن‌سازی این زیستگاه‌ها در زمانی که انسانی در آنجا نیست، خواهند بود.» او بر این باور است که ربات‌ها، نه برای جایگزینی کاوشگران انسانی، بلکه برای کار در کنار آنها مفید خواهند بود.
در حال حاضر چندین ربات، بدون حضور انسان‌ها روی سیارات دیگر کار می‌کنند و گاهی حتی به تنهایی تصمیم می‌گیرند. مثلاً مریخ‌نورد کنجکاوی ناسا در حال کاوش در منطقه‌ای به نام دهانه گیل در مریخ است و به طور مستقل برخی از کارهایش را بدون کمک انسان انجام می‌دهد.
دکتر واگستاف می‌گوید: «شما می‌توانید مریخ‌نورد را برای انجام کارهای مختلفی، از عکاسی از یک صحنه گرفته تا جستجو به دنبال سنگ‌هایی که احتمالا با اولویت‌های علمی مأموریت مطابقت دارند و سپس شلیک خودکار لیزری به سمت آن هدف، هدایت کنید. ربات می‌تواند یک سنگ خاص را مشخص کرده و آن را به زمین بازگرداند.»
اما قابلیت‌های مریخ‌نوردهایی مثل کنجکاوی به دلیل سرعت کم‌شان محدود شده است.

لروی چیائو، فضانورد بازنشسته ناسا که در دهه‌های 1990 و 2000 سه پرواز به فضا داشت دراین باره گفت: «انسان‌ها وقتی در حال انجام کاری هستند با هم ارتباط برقرار می‌کنند. عوام درباره مأموریت‌های رباتیک هیجان زده هستند؛ اما من انتظار دارم که فرود اولین انسان در مریخ، حتی باشکوه‌تر از اولین فرود انسان روی ماه باشد.»
زندگی در مریخ؟
از دسامبر 1972 و زمانی که انسان در آخرین مأموریت آپولو به ماه رفت، بشر به خارج از مدار زمین سفر نکرده است. مقامات ناسا امیدوارند تا انسان‌ها در دهه جاری با برنامه Artemis، به آنجا بازگردند. در مأموریت بعدی خدمه، قرار است تا در سال 2026، چهار فضانورد به دور ماه پرواز کنند و در ماموریتی که برای سال 2027 برنامه‌ریزی شده، فضانوردان ناسا روی سطح ماه فرود خواهند آمد.
در عین حال آژانس فضایی چین نیز قصد دارد تا فضانوردانی را به ماه بفرستد.
از سوی دیگر ایلان ماسک، مدیر عامل اسپیس ایکس هم برنامه‌های خاص خودش را دارد. او گفته که برنامه بلندمدتش ایجاد یک مستعمره در مریخ است که انسان‌ها بتوانند در آن فرود بیایند. او در نظر دارد تا از Starship، وسیله نقلیه جدید و عظیمی که شرکتش در حال توسعه آن است، استفاده کند تا 100 نفر را همزمان به مریخ منتقل کند و هدف نهایی او این است که طی 20 سال آینده یک میلیون نفر در مریخ حضور داشته باشند.
دکتر واینرزمیت توضیح می‌دهد: «ماسک معتقد است که ما باید به مریخ برویم؛ چون اگر اتفاق فاجعه‌باری روی زمین رخ دهد، مریخ بتواند پشتیبان بشریت باشد. اگر این استدلال را قبول داشته باشید، فرستادن انسان به فضا ضروری است.»

با این حال هنوز موارد مبهم زیادی درباره زندگی در مریخ وجود دارد؛ از جمله چالش‌های فنی بی‌شماری که حل نشده باقی مانده‌اند. او ادامه داد: «شاید نوزادان نتوانند در آن محیط رشد کنند. سؤالات اخلاقی زیادی از این قبیل وجود دارد که ما پاسخی برای آنها نداریم. به نظرم ما باید سرعت‌مان را کاهش دهیم.»
با این حال، لرد ریس دیدگاهی دارد که در آن اکتشافات انسانی و رباتیک ممکن است تا جایی با هم ادغام شوند که خود انسان‌ها برای مقابله با محیط‌های سخت، جزئی از ماشین باشند. با این حال تا آن زمان، انسان‌ها احتمالاً به گام‌های کوچک‌شان در کیهان ادامه می‌دهند، مسیری که مدت‌ها پیش از انسان‌ها توسط کاشف‌های رباتیک زیر پا گذاشته شده است.